Onschuldig vast

Iedere onschuldige in de gevangenis is er één teveel. Eén schuldige die niet gestraft wordt ook. Toch mag het nooit zo zijn dat gerede twijfel of een verdachte het echt gedaan heeft, toch tot een veroordeling kan leiden. Ons strafrecht kent de rechter toe 'dat hij datgene tot het bewijs bezigt wat hem uit het oogpunt van betrouwbaarheid daartoe dienstig voorkomt' en 'terzijde te stellen wat hij voor het bewijs van geen waarde acht'. M.a.w. de rechter kiest uit alle bewijzen datgene wat hij nodig heeft om zijn overtuiging te onderbouwen. Dat is een begrijpelijke denkwijze. Tegelijkertijd mag de rechter voorbij gaan aan bewijzen die tegen zijn overtuiging ingaan. In dat geval acht hij deze bewijzen niet sterk genoeg. In de zaken die Ton Derksen beschrijft blijkt het vooral mis te gaan wanneer de rechter belangrijke aanwijzingen van het tegendeel van zijn overtuiging negeert of weg streept. In feite streept de rechter hier zijn twijfel weg, concludeer Ik naar het lezen van dit boek. Met name het in eerdere reviews beschreven voorbeeld van de strafzaak tegen Henk Haalboom vond ik sprekend. Volgens de rechter moet hij de man zijn die op de plaats delict is gezien, terwijl de getuige toch echt een andere man zag, die niet op Haalboom leek. Tevens moet hij volgens de rechter de beller zijn die naar het slachtoffer Pim Overzier belde voor een afspraak, terwijl het zeker is dat hij niet de beller was, maar een Marokkaanse man. Mijn vraag is derhalve hoe de rechter Henk Haalboom tot dader kan bestempelen als hij niet de beller was en niet de persoon die op de plaats delict werd gezien door de getuigen. In 'Het OM in de fout' werkt Ton Derksen de casus nader uit en hij stelt dat het maar de vraag is of Pim Overzier wel een onnatuurlijke dood tengevolge van verstikking is gestorven, aangezien er aanwijzingen bestaan van een acute hartdood en er geen verstikking werd vastgesteld. Dit soort casussen in Onschuldig Vast zijn uitstekende voorbeelden van twijfelachtige veroordelingen die rechters uitspreken. Bij twijfel niet veroordelen is mijn devies. Een heel nuttig en leerzaam boek.

Ik lees voornamelijk lof over dit pittige boek van Ton Derksen. Critici vallen met name over statistische cijfers en de gebruikte onderzoeksmethodiek. Derksen zou namelijk ook de (achteraf) onterechte aanhoudingen meegeteld hebben: verdachten die slechts korte tijd op het politiebureau of in het huis van bewaring verbleven en daarna werden vrij gelaten. Naar mijn mening is het volstrekt terecht dat Derksen deze onterecht opgesloten medeburgers in zijn statistisch materiaal meenam. De impact van een paar nachten of weken onterechte opsluiting in het politiebureau of hvb is enorm en de gevolgen daarvan achtervolgen deze mensen jaren of zelfs levenslang. In een commentaar in de NRC van 28 maart j.l. lees ik dat in 2015 maar liefst 17000 personen onterecht in hechtenis werden genomen. De overheid moest 28 miljoen uitkeren aan schadevergoeding. De cijfers van Derksen zijn derhalve alleszins representatief. De kernbetekenis van Onschuldig Vast is, dat Nederland onschuldig gestraften nauwelijks of geen kans biedt op eerherstel, ondanks dat vele onderzoekers in de diverse strafzaken vaststelden dat er grote fouten werden gemaakt in het onderzoek door de politie of in de beoordeling door de rechters. Dat mensen veroordeeld werden wegens moord zonder dat die moord werd gepleegd is ronduit een blamage voor de rechtspraak in ons land. De voorbeelden die Derksen beschrijft zijn zo evident een toonbeeld van een dwaling, dat er alle reden is om te concluderen dat ook onderzoekscommissies van justitie, zoals Ceas en Acas, niet adequaat functioneren om deze dwalingen te helpen corrigeren. Wat staat toch in de weg om fouten toe te geven en die te herstellen? Ton Derksen beschrijft op boeiende wijze hoe onze rechters onschuldige medeburgers voor vele jaren de gevangenis insturen en de mechanismen die daaraan ten grondslag liggen. Een uiterst leerzaam boek.

De diverse reviews lezen als een goede samenvatting van dit boek. Ik heb er weinig aan toe te voegen. Als Nederlands burger voel ik schaamte dat wij als rechtsstaat niet of nauwelijks in staat zijn om klip en klare dwalingen te repareren. De veroordelingen van mensen als Ernst Louwes, Henk Haalboom en Olaf Hamers zijn daarvan sprekende voorbeelden. Net als in het vorige review vraag ik mij af wat er de oorzaak van is dat wij in Nederland niet in staat zijn om fouten adequaat te herstellen. Ik zou Ton Derksen willen adviseren om zíjn onderzoek neer te leggen bij de onderhandelaars voor een nieuw kabinet. Een goed boek, dat een heldere analyse bevat van de tekortkomingen in onze rechtsstaat.

De boeken van Ton Derksen zijn lezenswaardig en soms - zoals in het geval van Lucia de Berk - niet zonder overtuigingskracht. De opsteller van de samenvatting bij dit boek stelt evenwel ten onrechte dat eerder werk van Ton aanleiding heeft gegeven tot herziening. In de casus Louwes en de casus Olaf H. zijn herzieningsverzoeken afgewezen. Voorts is de rol van de boeken van Ton in de verschillende kwesties beperkt, soms marginaal. Het is natuurlijk wel prachtig dat Ton na zijn carriere aan de universiteit een nuttige en prikkelende bijdrage aan de samenleving heeft weten te leveren.

Een verhelderend boek van Ton Derksen over falende rechtsspraak in Nederland. Ook al gaat het in het overgrote deel van de vonnissen goed, in minimaal 4 % wordt een onschuldig mens veroordeeld. Bij de gemiddeld 23000 veroordelingen per jaar spreken we over 920 onschuldige mensen. Derksen toont aan dat met name bij ernstige geweldsmisdrijven de kans aanzienlijk groter is dat iemand ten onrechte wordt veroordeeld. Die kans is dan 7 tot 15%. Het zijn getallen om van te schrikken. Dat betekent dat gemiddeld 10% van de wegens een ernstig misdrijf veroordeelden vele jaren ten onrechte in de gevangenis moesten verblijven. De in 'Onschuldig Vast' genoemde Lucia de Berk en Henk Haalboom verbleven respectievelijk meer dan 7 en 12 jaar in het gevang wegens moord. Lucia de Berk werd inmiddels vrijgesproken. Er bleek geen sprake te zijn van moord. Datzelfde lijkt het geval te zijn in de zaak van Henk Haalboom. Daar tonen nieuwe onderzoeken aan dat er geen sprake was van moord maar eveneens van een natuurlijk overlijden. Veroordeeld worden zonder dat er sprake was van een misdrijf. Hoe kunnen rechters zo falen? Dat maakt Ton Derksen op heldere wijze duidelijk in een goed leesbaar boek.

Erg goed geschreven. Vol informatie met een deugdelijke bronvermelding. Ondanks de vele informatie en feiten, is het een prettig boek om te lezen. Echt een aanrader!

Ondanks de vele lofzangen in de overige reviews, kan ik niet anders dan vermelden dat dit boek een wetenschappelijk drama is, over een onderwerp dat met goed verstand en gedegen onderzoek benaderd moet worden. Derksen zit in dit boek op een aantal stoelen (statisticus, jurist en rechtspsycholoog) waarmee hij tot een gecombineerd verhaal komt dat slechts die punten aanstipt uit de disciplines die zijn verhaal verifiëren. De veelvuldig aangehaalde percentages aan 'onschuldig veroordeelden' in media en het boek zijn afgeleid van wetenschappelijk onderzoek, waar deze percentages een andere betekenis hebben, die niet strookt met het verhaal van Derksen. Concluderend moet worden opgemerkt Derksen statistiek gebruikt waar het uitkomt waar hij geen blijk laat van enig begrip hiervan. Of erger, in lijn met de bedenkelijke beschuldigingen die hij zelf uit in de richting van het rechtssysteem (Politie, OM en Rechtspraak) zonder deze te onderbouwen, mogelijk is dit valselijk gebruik bewust.

Voor een kritische beschouwing van het boek van Derksen zie:
Harald Merckelbach & Henry Otgaar, (2017). 'De duizend - of twee duizend? - onschuldigen van Derksen. NJB 2017/361.